Er is iets met grenzen tussen landen. Soms is de grens te zien als een lijn of een hek, maar soms is er niets te zien. Loopt de grens bijvoorbeeld dwars door een huis. Het boeit, het broeit. Een plek van verschillen en geschillen, een plek voor smokkelaars. Een van de boeiendste grensgebieden waar Nederland en België elkaar raken is Baarle.
Grenzen zijn uitermate boeiend. Mijn eerste bewuste herinnering aan een grens was eigenlijk een beetje een domper. Het was in Australië en we reden vanuit de Flinders Rangers in South Australië naar het oosten. Daar kruisten we de grens met de staat New South Wales. Het enige wat je zag van de grens was een lijn dwars over de weg. In het verlengde van die lijn, links en rechts van de weg, niets. Het landschap was aan weerszijden hetzelfde. Geen hek of iets dergelijks te zien. Het leukste dat ik als kind kon verzinnen, was beide benen aan weerszijden van die lijn plaatsen zodat de grens onder mij door liep. Als volwassene kijk ik daar nu heel anders tegen aan en ben ik blij dat vele grenzen fysiek niet merkbaar of zichtbaar zijn.
Te doen gebruikelijk zijn grenzen spannende plekken, plekken waar dingen gebeuren die het daglicht niet verdragen. Ook plekken om ruzie over te maken. Een van de meest bijzondere grensplekken in Nederland wat ons betreft, ligt in het zuiden, in de grensstreek met België: Baarle-Nassau (Barle Nassau) en Baarle-Hertog (Barle Duc). De grensstreek ten zuiden van de lijn Tilburg-Eindhoven heet de Kempen. Op de grens van Nederland en België ligt het dorp Baarle. Op de kaart vind je die naam niet terug maar wel Baarle-Nassau en Baarle-Hertog. In tegenstelling tot vele grenzen, loopt de grens door deze twee delen niet alleen als een lijn die beide delen scheidt. Er zijn 22 exclaves van Baarle-Hertog in Baarle-Nassau en 8 exclaves van Baarle-Nassau in Baarle-Hertog. En alsof dat niet al verwarrend genoeg is, vormt een aantal van deze Nederlandse exclaves weer een enclave binnen de Belgische enclaves in Nederland. Een toelichting is op zijn plaats: een enclave is een stuk vreemd grondgebied dat door een eigen grondgebied wordt ingesloten. Een exclave is een stuk eigen grondgebied dat door vreemd grondgebied wordt ingesloten. De landsgrenzen lopen dus voortdurend door elkaar en zelfs door woningen heen. Baarle-Hertog (behorend bij provincie Antwerpen) bestaat uit 26 stukken, waarvan er 22 worden omsloten door Baarle-Nassau. De 3.000 inwoners van Baarle-Hertog wonen in vier woonkernen: Baarle, Baarle-Grens, Zondereigen en Ginhoven. Baarle-Nassau heeft 7 enclaves in de Belgische enclaves en heeft in totaal 174 inwoners. De kaart die Jan heeft gemaakt, maakt dit duidelijk.
Nu vraag je je af, hoe dit in hemelsnaam tot stand is gekomen en waarom het nog altijd zo bestaat. Dat is niet een-twee-drie uit te leggen, maar we doen ons best. Een waarschuwing vooraf is op zijn plaats. Het is een complexe geschiedenis. Wij kunnen ons goed voorstellen dat je onderweg de draad kwijtraakt. Geen probleem; verder op in dit artikel gaan we in op wat je ter plekke van de grenzen kunt ervaren.
Het start allemaal eind 12e eeuw. Hendrik I, hertog van Brabant, bestuurde het gebied vanuit Leuven en later Brussel. Om opkomende steden te vriend te houden, gaf hij hun stadsrechten. Dirk VII van Holland, graaf van Holland, wilde zijn invloed uitbreiden naar het zuiden. De baronie van Breda was een van zijn eerste keuzes. Hendrik I van Brabant was daarop tegen, omdat hij geen sterke macht als buurman wilde hebben. In Godfried II van Schoten, heer van Breda, zag de hertog een bondgenoot. Na slim onderhandelen erkende Godfried II van Schoten het eigendomsrecht van de hertog over de baronie van Breda. In ruil daarvoor kreeg Godfried stukken land rondom Baarle in leen.
Voor sommige stukken land werd een uitzondering gemaakt. Ze waren op dat moment al aan anderen te leen, of de hertog behield ze zelf omdat hij over ontgonnen en bewoonde stukken land accijnzen kon innen. Daarom bleven die stukjes ‘onder den hertog’; de onontgonnen gronden vielen ‘onder Breda’. Deze afspraak dateert uit 1198. Er waren ook gebieden van Baarle die nog onder de Abdij van Thorn vielen; deze gingen Baarle-onder-Thorn heten. Dit waren met name gebieden in Loveren. In 1363 kwam Baarle-Hertog bij het Land van Turnhout, dat in 1347 door Jan III van Brabant aan zijn dochter Maria werd geschonken. Er ontstonden nu grenzen tussen Baarle-Hertog en Baarle-onder-Breda.
Er veranderde niet veel tot rond 1400. Alle wegen van Baarle behoorden toe aan de heer van Breda. De inwoners van Baarle-onder-Breda betaalden de heer van Breda jaarlijks een vast bedrag om gebruik te mogen maken van de wegen en de heidevelden. De inwoners van Baarle-Hertog gingen hier illegaal gebruik van maken. Dit ergerde de inwoners van Baarle-onder-Breda, die zich vanaf 1404 naar de heer van Breda Engelbrecht I van Nassau-Siegen gingen noemen: Baarle-Nassau. De inwoners van Baarle-Nassau ontzegden de inwoners van Baarle-Hertog de toegang tot hun wegen, waarop Baarle-Hertog de inwoners van Baarle-Nassau de toegang tot de Sint-Remigiuskerk ontzegden. De Nassauers besloten toen een eigen kerk te bouwen: de Sint Salvatorkapel bij Nijhoven. Pas in 1479 maakte Engelbrecht II van Nassau een einde aan deze ruzie. Hij gaf alle inwoners van Baarle dezelfde rechten en iedereen betaalde evenveel aan de heer van Breda.
In 1648 werd de Vrede van Münster getekend, waarbij de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden definitief werd losgemaakt van Spanje. De Zuidelijke Nederlanden bleven nog onder Spaans bewind. De grens tussen de Republiek en de Zuidelijke Nederlanden werd bepaald door de frontsituatie op dat moment. Het Land van Turnhout viel nog onder Spaans bewind, en daarmee ook Baarle-Hertog. Prins Willem II van Oranje eiste kort na de Vrede van Münster alle kerken en kerkelijke goederen op in de Republiek. Zo ook van de kerk van Baarle-Nassau, de Sint-Salvatorkapel bij Nijhoven. Op 2 juli 1648 werd de kerk in beslag genomen en gesloten. Deze kerk werd voortaan door protestanten gebruikt, maar was veel te groot voor het kleine aantal protestanten uit Baarle. De hervormde kerk van Chaam werd de kerk voor de hele streek. Ondanks enkele schermutselingen bleef de katholieke kerk van Baarle bewaard. In Den Haag was men niet blij met het feit dat het protestante geloof geen voet aan de grond kreeg in Baarle. Van 1728 tot 1784 was Floris van Gils schout in Baarle-Nassau. Hij haalde het bloed onder de nagels vandaan van het bestuur en de inwoners van Baarle-Hertog. Zo kreeg pastoor Van Griensven een boete, omdat hij op grondgebied van Baarle-Nassau een stervende schepen (wethouder) bijstond. Vanaf 1754 mochten de 'Belgische' pastoors zich niet meer op grondgebied van Baarle-Nassau begeven.
Aan het eind van de 18e eeuw maakte keizer Jozef II, staatshoofd van de Oostenrijkse Nederlanden (België) na de Spanjaarden, in Baarle de dienst uit. Hij had een voorstel om de enclavekwestie op te lossen. Baarle-Hertog zou bij de Republiek behoren, terwijl Ulicoten en Castelré naar de Zuidelijke Nederlanden zouden gaan. Zijn plan werd nooit uitgevoerd. De bewoners van Baarle lieten zich horen, maar ook de Franse Revolutie zorgde voor zoveel onrust dat Jozef II zijn handen vol had aan die kwestie. Ook tijdens het Eerste Franse Keizerrijk was het niet mogelijk gebleken om de enclavekwestie op te lossen. Er werden toen wel gebieden met elkaar geruild maar voor Baarle-Hertog ging de overdracht niet door.
Bij het Congres van Wenen in 1815 werd bepaald, dat de Lage Landen (Nederland en België) weer samen moesten gaan en dat ze één land moesten vormen. Zo zouden ze een krachtig tegenwicht vormen voor de grootmachten Frankrijk en de Duitse Bond. Prins Willem VI, de zoon van de laatste stadhouder, werd koning Willem I van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. In 1830 kwamen de Zuidelijke Nederlanden in opstand; hetgeen leidde tot een onafhankelijk België. Koning Willem I stelde wel geografisch orde op zaken. Een aantal gemeenten verhuisden van de ene provincie naar de andere. Lommel bijvoorbeeld werd Limburgs, Luyksgestel kwam bij de provincie Noord-Brabant (opgericht in 1815). Voor Baarle ging wederom de herinrichting niet door. In 1839 moest de grens tussen Nederland en België worden bepaald, maar de enclavekwestie werd niet opgelost. In 1865 kwam het weer ter sprake en in 1882 werd een oud voorstel weer afgestoft, dat vervolgens door Nederland werd afgewezen.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog (van 1914 tot 1918) was het voor de Duitse bezetter niet makkelijk de Belgische delen van Baarle te bereiken. De Duitsers konden namelijk de Belgische enclaves niet bereiken zonder de Nederlandse neutraliteit te schenden. Voor Baarle-Hertog ontstonden er mogelijkheden. In een van de exclaves werd een geheim station voor draadloze telegrafie geïnstalleerd. Onderdelen ervan werden naar de enclave gesmokkeld. De Nederlandse regering was hiervan niet op de hoogte; men zou het nooit hebben toegestaan, uit vrees de neutraliteit te verliezen. Op 17 oktober 1915 kwam de eerste verbinding tussen het verzet en het IJzerfront tot stand. In de ogen van de Duitsers werden de onbezette Belgische exclaves een haard van verzet.
Om haar neutraliteit te demonstreren liet de Nederlandse regering rond de dorpskern van Baarle een 5 km lange afrastering van kippengaas aanleggen met daarin zeven streng bewaakte toegangspoorten. Tussen april en augustus 1915 hadden de Duitsers al een hoogspanningsdraad langs de rijksgrens tussen Nederland en Belgie gespannen. Op deze draad stond een spanning van tenminste 2000 volt. De draad werd daarom ook wel de ‘dodendraad’ genoemd. Deze draad had als doel om de toenemende smokkel een halt toe te roepen, maar had ook als gevolg, dat de raadsleden van Baarle-Hertog die in het Belgische deel huisden, hun functie niet konden uitoefenen. Het heeft niet alle smokkelactiviteiten kunnen tegenhouden. Aan de Kerkstraat was namelijk het enige Belgische postkantoor gevestigd dat niet door Duitsland werd gecontroleerd. Zo kon post van België naar Nederland, Engeland en Frankrijk. De exclaves boden ook de gelegenheid voor het Belgische leger om een complete zend- en ontvangstinstallatie naar veilig gebied te smokkelen onder het mom van de oprichting van een vluchtelingenkamp. 'MN&' was de roepnaam van deze militaire draadloze luister- en zendstation in Baarle-Hertog. Zo konden Duitse berichten worden onderschept, zoals bijvoorbeeld de voorwaarden voor de ondertekening van de wapenstilstand in Compiègne. Iets van deze geschiedenis is vandaag de dag terug te zin. Voor het WO I-verzetspad wordt een kopie van de zendmast gemaakt in hout; die ligt klaar voor oprichting.
Tijdens de Tweede Oorlog vonden de Duitsers de enclaves onzinnig, maar ze wilden er eigenlijk niets aan doen. Maar de omvang van fraude en vooral de smokkel van waardepapieren was hen een doorn in het oog. Op 25 juli 1944 besloten de Duitsers om de enclaves van Baarle-Hertog onder het Nederlandse douane- en deviezenrecht te plaatsen, ongeacht tot welk land ze behoren. De inwoners van Baarle kwamen hiertegen in opstand, waardoor de uitvoering van deze maatregel niet mogelijk was. Enkele dagen na de invoering werden de maatregelen weer teruggedraaid.
Talrijk waren de pogingen om de enclavekwestie op te lossen ook na de Tweede Wereldoorlog. Elke keer mislukte dit, doordat in het bijzonder de kerkelijke en de gemeentelijke leiders zich verzetten. Maar ook de bevolking liet van zich horen. De beide Baarles werden bijvoorbeeld bedreigd door de gemeentelijke herindelingen in België en Nederland. Ook deze strijd tegen het verlies van de eigen autonomie werd gewonnen door de beide Baarles. In 1977 won Baarle-Hertog, Baarle-Nassau won de strijd in 1996. Een formele oplossing diende te komen om de bestuurbaarheid van de beide Baarles ook op de lange termijn te handhaven. De oplossing werd gevonden in de Benelux overeenkomst uit 1986 nadat de Raad van Europa in 1980 had besloten dat de lidstaten onderlinge verdragen moesten afsluiten om de grensoverschrijdende samenwerking te vergemakkelijken. Er werden drie vormen van samenwerking in de overeenkomst vastgelegd: de administratieve aanpak, het gemeenschappelijk orgaan en het openbaar gebeuren. Voor Baarle werd besloten om een gemeenschappelijke overeenkomst aan te gaan.
Deze grensstreek was ook aanleiding voor ludieke acties. Zo besloten acht ex-VN-militairen die op 29 maart 1993 uit Bosnië-Herzegovina terugkeerden om op 1 april 1993 een actie te houden in Baarle-Hertog. Zij richten op de Singel tussen de kerk en huis Bax een VN-checkpoint in, compleet met acht blauwhelmen en twee VN-vlaggen. Zij controleren daarbij de Nederlandse auto's die Baarle-Hertog binnenrijden. De Nederlanders mochten doorrijden als ze beloofden geen acties te ondernemen die konden leiden tot annexatie van Baarle-Hertog door Nederland.
Pas in 1995 werden de enclavegrenzen opgewaardeerd tot rijksgrenzen. De Tweede Kamer in Nederland beslist in 1996 om Baarle-Nassau zelfstandig te laten en dus buiten het herindelingsproces in Noord-Brabant te houden. Er werd wel de voorwaarde gesteld dat de beide Baarles hun onderlinge samenwerking meer structuur zouden geven en wel onder de vlag van de Benelux-overeenkomst. Dat leidde tot de oprichting van de Werkgroep Baarle in 1996 onder leiding van de Benelux Economische Unie. De deelnemende partijen in deze waren de provincies Antwerpen en Noord-Brabant, zowel de Nederlandse als de Belgische ministeries van Binnenlandse Zaken, de Vlaamse Gemeenschap en de gemeenten Baarle-Nassau en Baarle-Hertog. Door deze werkgroep werd de conclusie getrokken, dat het Gemeenschappelijk Orgaan Baarle het meest geschikt zou zijn om de problematiek te behandelen. Na goedkeuring door de beide gemeenteraden, trad het Orgaan in 1998 in werking. De samenwerking moest wel rekening houden met de wetgevingen van zowel België als Nederland. Hierdoor moeten ook nu nog de beide Baarles goed samenwerken. Het heette in die jaren een proeftuin voor het verenigde Europa.
Nu rijst de vraag, wat zie je eigenlijk van die geschiedenis terug als je door Baarle loopt? Allereerst zie je op veel verschillende plekken op straat de grens. Dit is weergegeven door een lijn in de vorm van stalen rondjes of witgeschilderde kruizen op de bestrating. Op de monumenten in Baarle hangen de voor Nederlanders zo herkenbare bruine ANWB-borden. In Baarle-Hertog staat hier ‘Baarle Hertog België’ in de Belgische driekleur erbij. Op een aantal plekken kun je grenspalen aantreffen. Diverse borden maken duidelijk waar je bent. De enclaves zijn voorzien van eigen namen: de letter H (Baarle-Hertog) of N (Baarle-Nassau) met een nummer. De bebouwing in het centrum doet voor het grootste deel Nederlands aan. Bijvoorbeeld het raadhuis in Baarle-Nassau uit 1953 in de stijl van de Delftse School.
Twee katholieke kerken op een steenworp afstand van elkaar voor een gemeenschap van ruim 3.000 inwoners, mag je ook een bouwkundige erfenis van de geschiedenis noemen. De Sint-Remigiuskerk aan Kerkplein/Kerkstraat zou gesticht zijn door Hilsondis, gravin van Strijen en stichteres van de Abdij van Thorn. Zij had grote delen van het huidige West-Brabant in bezit. De Sint-Remigiuskerk schonk zij in het jaar 922 aan de abdij van Thorn. De huidige kerk stamt grotendeels uit de eerste helft van de 16e eeuw en werd vergroot in 1640. Dit wordt gezien als een kenmerkend voorbeeld van de Kempense gotiek, een vereenvoudigde vorm van de gotiek. De spits lijkt wat smal voor de toren en geeft de kerk een kenmerkend uiterlijk. Tot 1860 fungeerde de kerk als kerk voor geheel Baarle, dus ook voor de inwoners van Baarle-Nassau. In 1860 ontstond er een ruzie over de salariëring van de pastoor, die beurtelings werd aangewezen door het bisdom Breda en het aartsbisdom Mechelen-Brussel, waartoe toen ook het huidige bisdom Antwerpen behoorde.
De inwoners van Baarle-Nassau stichtten een eigen parochie met een houten noodkerk op ‘stiekem aangekochte grond’. Tijdens een nieuwjaarstorm is de kerk vergaan. Op 4 augustus 1879 werd de nieuwe eigen kerk, de Onze-Lieve-Vrouw van Bijstandkerk aan de Nieuwstraat, ingewijd. Dit is gebouwd naar het ontwerp van P.J. Soffers als driebeukige kruiskerk zonder toren en in neogotische stijl. In 1932 werden koor en transept vervangen door nieuwbouw in expressionistische stijl naar ontwerp van Jacques van Groenendael en Jacques Hurks. De overgang is ook binnen goed zichtbaar in de tegelvloer. Tijdens de Tweede Wereldoorlog, in 1944, werd de kerk zwaar beschadigd. Dat leidde tot sloop van de resten van het oudste deel van de kerk. De kerk werd in 1957-1958 hersteld en uitgebreid naar plannen van W.J. Bunnik, waarbij het bestaande transept en koor behouden bleven en een nieuw driebeukig schip en een toren werden gebouwd, beide in traditionalistische stijl. En ja, de toren van deze kerk is lager dan die van de Sint-Remigiuskerk, staat op het bord te lezen. Naast de kerk tref je het Rooms Katholieke Bonds- en patronaatsgebouw St. Jozef aan.
Wat niet onvermeld mag blijven, is wat nu het Bels lijntje heet. Spoorlijn 29 liep van Aarschot over Herentals, Turnhout en Baarle naar Tilburg. Baarle-Nassau had twee stations, een station Baarle-Nassau in het dorp zelf en een station Baarle-Nassau Grens bij de buurtschap Baarle-Nassau Grens. Op 23 april 1855 werd het deel tussen Turnhout en Herentals geopend, op 28 februari 1863 het deel tussen Herentals en Aarschot. In 1864 werd tot de bouw van het deel tussen Tilburg en Turnhout besloten en de lijn werd op 1 oktober 1867 geopend. In 1898 werd het Nederlandse deel eigendom van de Staatsspoorwegen. In 1906 werd het spoorwegemplacement Weelde Statie (de Belgische kant)/Baarle-Nassau Grens (de Nederlandse kant) in gebruik genomen. Dit emplacement omvatte een stationsgebouw (167 m lang) naar een ontwerp van George Willem van Heukelom, douaneloodsen aan de Belgische en de Nederlandse zijde, een locomotievenloods met draaischijf, een reservoirgebouw en diverse seinwachtershuisjes. Er waren ooit 27 van die huisjes langs het Bels lijntje. In deze ‘routehuiskes’ woonde een spoorwerker, zijn vrouw bleef thuis om de spoorwegovergang te bewaken. Aan beide zijden van de grens lag een rangeerterrein (24 sporen naast elkaar). Tevens werden er verschillende woningen gebouwd voor trein- en douanepersoneel; dit was het begin van de woongemeenschap op de grens.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd de spoorlijn door de Duitsers bij de grens met prikkeldraad in tweeën gedeeld, maar na 1918 werd het treinverkeer hervat. Door concurrentie van het busverkeer is het personentreinvervoer op deze lijn in 1934 gestaakt. In 1959 werd het grootste deel van het stationsgebouw van Baarle-Nassau Grens gesloopt, de perrons staan er nog. De goederentrein reed toen nog tweemaal per dag. Op 1 juni 1973 reed de laatste officiële trein. Na de definitieve opheffing in 1973 van de spoorlijn Tilburg-Turnhout werd de Stichting Stoomtrein Tilburg-Turnhout in 1974 opgericht. Deze stichting heeft tot 1982 museumtreinen laten rijden tussen station Tilburg West (sinds 2011 Tilburg Universiteit) en Baarle-Nassau. Na het faillissement van de stichting in 1984 is de spoorlijn aan de Nederlandse kant opgebroken.Van de spoorlijn (29 genoemd) is tegenwoordig alleen het gedeelte tussen Herentals en Turnhout nog in gebruik. Maar je kunt het Bels lijntje ook nu nog goed beleven. In 1989 werd over de bedding van het spoor een fietspad aangelegd van Tilburg (Oude Warande) naar Turnhout. Tot 1993 ontbrak een stuk fietspad tussen Baarle en de grens maar dat is nu doorgetrokken. Alleen bij Alphen kon een stuk fietspad niet over het spoortraject aangelegd worden, doordat er reeds bebouwing was gerealiseerd. Het fietspad gaat dwars door Baarle heen en telkens over de grens. Als ik in Baarle mijn voeten aan weerszijden van de grens wil zetten, lijkt het wel of ik aan het spel Twister meedoe met handen en voeten op verschillende punten. Heel anders dan mijn eerste ervaring in Australië.
Uiteindelijk fiets je onder de Poort van Baarle door: een corten stalen kunstwerk van Tim Hoefnagels ter ere van het 150-jarig bestaan van de vroegere spoorlijn. Vanaf dat moment weet je dat je op volledig Nederlands grondgebied bent.
2024
